Kolejna edycja wpisu sprzed 5 lat. Odporność to temat niezmiennie potrzebny. Co roku udostępniam go na sam koniec wakacji i wysyłam wielokrotnie w wiadomościach prywatnych w okresie jesienno-zimowym.

Odporność dziecka – jak ją wzmacniać, jak o nią dbać. Dzisiaj o tym jakie są sposoby na wzmocnienie odporności dziecka i o tym dlaczego nie zostałam „twarzą” syropu „na odporność”.

EDIT (2020): 1 września do szkoły idzie najstarsza córka (3 klasa), średnia wybiera się do szkolnej zerówki, a najmłodsza wyrusza do przedszkola. Czy moje dzieci chorują? Tak, sporadycznie – zwykle są to drobne infekcje, które nie wymagają ode mnie stosowania leków.

Pamiętajcie, że skupisko dzieci to również duże skupisko różnorodnych patogenów. Zwykle ten pierwszy rok w przedszkolu jest gorszy pod względem częstości infekcji, ale są oczywiście wyjątki: niektóre dzieci nie chorują w pierwszym przedszkolnym roku. Zdecydowana większość jednak tak i to potwierdza regułę. Cudownego środka na odporność nie ma, ale jest kilka „trików”, które pomogą nam zmniejszyć ryzyko zachorowania dziecka. Ja u moich osobistych dzieci stosuję (lub stosowałam) jedynie te triki! Nie podaje żadnych „żelków” czy syropków.

Co zadziała na odporność?

SEN – kto nie lubi spać ręka do góry? Dzieci znane są ze swojego dziwnego zamiłowania do wczesnego porannego wstawania. Niektóre dzieci źle sypiają w nocy, mają problem z zaśnięciem i są totalnie przemęczone. Nauczmy je wieczornych rytuałów. Niech nie siedzą do późnych godzin nocnych – zwłaszcza te dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Jak to u nas wygląda? Gdy przychodzi czas na sen to jest książka, nawet dwie, jest przytulanka, są całusy od rodziców i śpimy. Nie ma grymaszenia, że nie jestem zmęczona, że chce się bawić itp. Wszystkie moje córki zasypiają zwykle między 19-20. Budzą się około 7.

Najstarsza córka zrezygnowała z popołudniowej drzemki gdy miała 2,5 roku (średnia nieco wcześniej), najmłodsza – 3-latka jeszcze ma momenty że lubi się zdrzemnąć.
Dbajmy o to by nasze maluchy dobrze się wysypiały. Żaden syropek ani witaminka nie zapewnią takiego wzmocnienia jak zdrowy sen.

KARMIENIE PIERSIĄ – pierwsze 6 miesięcy życia dziecka to przede wszystkim mleko. Najlepiej jeśli jest to mleko mamy. Jeśli masz starsze dziecko w wieku przedszkolnym, a młodsze jest niemowlakiem to fajnie by było, żeby utrzymać karmienie piersią jeszcze w okresie jesienno-zimowym. Nie zawsze jest to możliwe. Niejednokrotnie dzieci same rezygnują z piersi lub istnieją inne, ważne powody uniemożliwiające dalsze karmienie. Pamiętajmy jednak, że ilość przeciwciał , którą przekazałyśmy dzieciom w trakcie nawet kilkutygodniowego karmienia własnym mlekiem jest nie do wycenienia. Dlatego nasz przedszkolak, który karmiony był piersią w początkowym etapie swojego życia jest lepiej przygotowany na bój z drobnoustrojami.

EDIT: najmłodsza córka odstawiła się od piersi po 17 miesiącach życia.

PRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE – zbilansowana dieta. Roczne dziecko właściwie okres „próbowania” nowych produktów ma już za sobą. U 3-4 latka jadłospis jest niesamowicie bogaty. Nie podajemy dziecku samego mleka, bo „tylko to lubi”. Nie dajemy jedynie ziemniaka czy marchewki na obiad „bo tylko to lubi”. To Ty rodzicu decydujesz o tym co je Twoje dziecko. To Ty kształtujesz jego nawyki żywieniowe. W diecie mają być i ziemniaki, i marchewka, i makaron, i brokuł, i mięso, i ryba, i owoce, i woda, i produkty mleczne. Szczególny akcent kładziemy na warzywa i owoce. Nie przesadzamy z mlekiem i mięsem. Zdrowa dieta = zdrowe dziecko.
Diety wegetariańskie są dopuszczalne o ile są odpowiednio zbilansowane.
Jak słyszę że dziecko nie zjada warzyw i owoców bo nie lubi, a rodzic daje mu zamiast tego żelki z witaminami to zaczynam się zastanawiać jak wygląda ich dieta na codzień. I nie, nie uważam, żeby typ „niejadka” miał jeść g*wniane jedzenie tylko dlatego, że nie chce nic innego.

Pamiętajcie, że neofobia żywieniowa ma również uwarunkowania środowiskowe!

SPACERY i WIETRZENIE – gdy dziecko jest chorowite to wiele lekarzy (po względnym jego podleczeniu z aktualnej infekcji) zaleca „pójście na żywioł”. Dbamy o regularne spacery – przecież nie ma nic lepszego niż świeże powietrze. O ile na dworze nie panuje jakaś katastrofa meteorologiczna to wychodź z dzieckiem często na dwór i daj mu pobiegać. Co z tego, że pada. Co z tego, że jest mróz. Ubieramy się stosowanie do pogody i lecimy!
Możesz wychodzić z dzieckiem na dwór nawet w okresie infekcji o umiarkowanym przebiegu. Jeśli nie gorączkuje, nie ma duszności i nie wymiotuje co 5 minut to właściwie nic nie stoi na przeszkodzie. Poza tym dbaj o odpowiednią cyrkulację powietrza w mieszkaniu. Częste wietrzenie jest absolutną koniecznością. Nie tylko usuniesz „fruwające” wszędzie zarazki i pyłki, ale i ochłodzisz nieco powietrze, co pozytywnie wpłynie na jakość Twojego oddechu. Jest to szczególnie istotne przy częstych infekcjach układu oddechowego.  
EDIT: Pojawia się problem smogu. Kiedyś nie był on tak bardzo nasilony, albo się o tym nie mówiło. Postaraj się kontrolować stan powietrza w okolicy. Są do tego specjalnie stworzone aplikacje, są komunikaty w radiu i telewizji. Unikaj wychodzenia z dzieckiem na spacery w okolice głównych ulic, zwłaszcza w godzinach szczytu. Zachęcaj też dziecko do oddychania nosem. Więcej o smogu: klik. 

HIGIENA. PATRZ GDZIE KICHASZ! – niby oczywiste, ale… myjemy ręce ciepłą wodą i mydłem. Po każdym przyjściu z dworu (przede wszystkim po powrocie z przedszkola czy szkoły). Jeśli ktoś w domu jest przeziębiony to o higienę dbamy podwójnie. Dba o nią nie tylko chory ale i jego otoczenie. Myjemy ręce kilka razy dziennie – przede wszystkim po każdym wydmuchaniu nosa i przed każdym kontaktem z dzieckiem (przed przygotowywaniem posiłku i zabawą). Od wieków powtarza się nam, żeby zasłaniać buzię ręką w trakcie kichania czy kasłania, by chronić innych. Moja rada – kichaj w łokieć lub ramię, a nie w rękę, którą później dotykasz przedmiotów w swoim otoczeniu. Dodatkowo po umyciu rąk, możesz używać środka dezynfekującego do ich odkażania.

EDIT 2020: wydaje się, że w okresie pandemii ludzie w końcu zaczęli myć ręce. I bardzo dobrze. Utrzymajmy tę tendencję.

DYM TYTONIOWY – piszę tu o takich banałach, ale uwierzcie mi, że nie dla każdego jest to sprawa oczywista. „Nie palę w pokoju dziecka”. No i fajnie. Ale ważniejsze jest nie pomieszczenie, w którym palisz, a osoby które Ci towarzyszą. Na balkonie, na podwórku. Wszędzie, byle nie tam gdzie znajdują się Twoi najbliżsi. Wiele mówi się o zgubnym działaniu papierosów. Widziałam wiele wyhodowanych na papierosach nowotworów. Widziałam niejedną astmę oskrzelową u dziecka, którego rodzice są palaczami. Nie zajmuję się leczeniem dorosłych, ani nie mam wpływu na ich nałogi i wiem, że z nałogiem nie jest łatwo. Ale wiem, że możliwe jest odizolowanie dziecka od dymu tytoniowego. Zrób to. Dla dziecka. Będzie chorować mniej, bo jego drogi oddechowe będą dobrze funkcjonować. Wiecie, że aż 700 milionów dzieci pali papierosy???

SZCZEPIENIA – tak, wiem – zaraz mnie zjedzą. Pomimo tak dużej aktywności i agresywności ruchów antyszczepionkowych wyszczepialność w naszym kraju jest na wysokim poziomie (bardzo Wam za to dziękuję drodzy rodzice) 🙂 Każde zaszczepione dziecko w przedszkolu czy szkole chroni nie tylko siebie ale i swoje koleżanki i kolegów. Każdy rodzic, który decyduje się posłać dziecko do żłobka powinien poza szczepieniami obowiązkowymi rozważyć jeszcze szczepienia dodatkowe – min meningokoki czy pneumokoki. Warto również rozważyć szczepienie przeciwko grypie – u wszystkich członków rodziny (rodzicu – zaktualizuj również swoje szczepienia przeciwko krztuścowi).
Żadne szczepienie nie uchroni dziecka w 100%, ale jest w stanie zmniejszyć szansę zakażenia, a nawet gdy do niego dojdzie to przebieg choroby będzie łagodniejszy. Świadczą o tym chociażby dane z innych krajów Europy, które miały gest i wprowadziły szczepionkę przeciwko pneumokokom do obowiązkowego kalendarza szczepień (EDIT – od 1 stycznia 2017 roku – również Polska). Zmniejszeniu uległa częstość inwazyjnych zakażeń streptokokiem i mniej jest też szczepów opornych na antybiotyki. Brawo! Każdy kto widział dziecko z inwazyjnym zakażeniem pneumokokowym lub meningokokowym nie będzie w stanie powiedzieć „nie szczep”.

Wyżej wymienione czynności i działania to absolutne MINIMUM. OBOWIĄZKOWE. Czas na cudeńka z apteki.

Co nie zadziała na odporność dziecka?

Witamina C

Czy Wy też przy każdym przeziębieniu łykacie witaminę C? Wiele osób pobiera ją też „na zaś” w okresie jesienno-zimowym. Ale… badania skuteczności nie potwierdzają. Kiedyś sama stosowałam i może to dziwne, ale już 10 sekund po łyknięciu witaminy czułam się lepiej (to się chyba nazywa efekt placebo) 😉 Ale co mówią badania? Generalnie podawanie witaminy C NIE zapobiega przeziębieniu ani innym infekcjom dróg oddechowych ani u dzieci ani u dorosłych. Wyjątkiem są mężczyźni, którzy poddawani są ekstremalnemu wysiłkowi fizycznemu. Dlatego drogie mamy, jeśli Wasi partnerzy są maratończykami to jak najbardziej profilaktykę witaminki C można im zapodać 🙂

Nie należy jednak zapominać, że witamina C odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu układu immunologicznego. Dlatego jej suplementację trzeba zapewnić, ale nie tabletkami, a z udziałem warzyw i owoców 🙂

Probiotyki

Jest kilka badań, które sugerują, że szczepy Lactobacillus rhamnosus GG i Lactobacillus acidophilus zmniejszają częstość łagodnych zakażeń górnych dróg oddechowych i częstość przeziębień lub skracają czas trwania infekcji (o jakieś 19 godzin). U niemowlaków karmionych mlekiem modyfikowanym można wybierać takie, które zawiera wyżej wymienione kultury bakterii.

Dobre efekty obserwowano po zastosowaniu LGG przez 3 miesiące w okresie jesienno-zimowym – ale wnioski na ten temat powinny być formułowane ostrożnie.

Witamina D

Skandynawskie dzieciaki częściej mają niedobory tej witaminy. Częściej zapadają na cukrzycę typu 1 i częściej na infekcje układu oddechowego. Podawanie witaminy D u dzieci w wieku szkolnym (badanie wśród Japończyków) wykazało korzystny wpływ na częstość infekcji grypopodobnych.

Nie jest to jednak takie proste. Nie wystarczy podawać witaminy D w kapsułkach/syropkach. Niewłaściwe jej stosowanie może doprowadzić do przedawkowania. Stosujemy ZAWSZE zgodnie z zaleceniami lekarza. Można w razie wątpliwości oznaczyć poziom witaminy D.

Kontrolujemy również skład wszystkich syropów podawanych maluchowi. Czasami rodzic podaje jeden syrop na odporność, który zakupił sam, później dochodzi preparat zalecony przez lekarza i nagle robi się 2000j witaminy D podawanej z zewnątrz i to na dodatek w pełni słonecznego lata. NIE MA BADAŃ, które zalecają podaż witaminy D w profilaktyce chorób innych niż kostne.

Jeżówka

Preparaty jeżówki mają wpływ immunomodulacyjny na układ odpornościowy. Badania kliniczne nie dają jednak tak obiecujących wyników. U niektórych dzieci zapewne jakiś pozytywny efekt się pojawi, ale ciężko powiedzieć u kogo i na ile spektakularny. Czy się zaleca „na odporność” – NIE.

Tran

Składnikami tranu są przede wszystkim wielonienasycone kwasy tłuszczowe (kwasy omega-3 i omega-6) oraz witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D oraz E). Stosowany jest od wielu lat. Ja osobiście łykałam tran regularnie. Zapisywany był przez okulistę (zawartość witaminy A oraz E) ze względu na moją wadę – krótkowzroczność. Stosowany jest przez wiele mam i babć, ale wyniki badań mówią jedynie o nieznacznym efekcie wspomagającym tranu w leczeniu i zapobieganiu częstym infekcjom układu oddechowego u dzieci.

Zdarza się, że dziecko dostaje po tranie wysypki. Pamiętajmy, że jest produkowany z wątroby ryby, a wiele dzieci tak właśnie na rybkę reaguje. Wiele jest również zarzutów w stronę tranu – bo coraz częściej mówi się o rybach w kontekście szkodliwej zawartości rtęci. Dostępne są na rynku preparaty, które są pewną alternatywą dla tranu. Zawierają one kwasy omega z alg. A te są ponoć najbardziej oczyszczone.

Pamiętaj, że jak podajesz tran – to podajesz witaminę D, więc zwykle nie musisz już podawać jej dodatkowo w kapsułkach (ale tutaj wartości musisz już skonsultować z pediatrą – bo dawka w zależności od tranu może być różna, a również dawka zalecana w zależności od wieku i „gabarytów dziecka” może się różnić). 

Czy zaleca się tran „na odporność”? NIE.

Czarny bez

W aptece jest trochę preparatów z tej rośliny. Ponoć w reklamach w TV również. Można przygotować samodzielnie, w domu, ale trzeba się na tym znać. Nieodpowiednio przygotowany ekstrakt z czarnego bzu może być szkodliwy dla zdrowia, a u dziecka może powodować objawy zatrucia. Długa jest historia jego stosowania, szczególnie u naszych zachodnich sąsiadów.

Badania kliniczne również i w tym przypadku nie dają jednak tak obiecujących wyników. Można stosować wspomagająco przy wirusowej infekcji dróg oddechowych, ale badania dotyczące zapobiegania infekcjom są ograniczone.

Preparaty z boczniaka

Swego czasu duży hit. Wielu rodziców sobie chwali. Ekstrakt z boczniaka działa przeciwbakteryjne. Jak zwykle przy takich preparatach nie ma szału w badaniach klinicznych.

Próby stosowania β-glukanów w zapobieganiu i leczeniu zakażeń dróg oddechowych nie potwierdzają ich korzystnego działania. Wyniki kilku badań klinicznych nie potwierdzają jednoznacznie wpływu „na odporność” i dlatego nie zaleca się ich rutynowego stosowania. 

Lizaty bakteryjne

Broncho-vaxom, Ismigen, Luivac czy Polyvaccinum. Same w sobie zawierają różne bakterie w małych ilościach. To takie niby-szczepionki. Pobudzają układ odpornościowy (pobudzają wiele komórek, receptorów i stymulują syntezę przeciwciał). Tutaj badania potwierdzają – JEST SKUTECZNOŚĆ. Zmniejszają liczbę łagodnych infekcji górnych dróg oddechowych u dzieci z nawracającymi infekcjami. Skracają również czas trwania infekcji. Czyli w końcu coś co działa na odporność?

Jest jednak duże ALE. Te preparaty powinny być zalecane i stosowane pod kontrolą lekarza. To lekarz decyduje komu je podać. Dzieci, które podejrzewamy o jakieś niedobory odporności najpierw diagnozujemy. Dzieci, które chorują dość typowo nie muszą dostawać lizatów. Osobiście nie zaleciłam jeszcze nikomu.

Preparaty zawierające Inosinum pranobexum , czyli składnik antywirusowy

Wskazania? „Wspomagająco u osób o obniżonej odporności, w przypadku nawracających infekcji górnych dróg oddechowych”. Niestety nie zabije to wirusów. Nie wpłynie też pozytywnie na odporność.

Bywa niestety, że są rozdawane „lekką ręką”. Badania szału nie robią, ale zauważyłam, że jest na te preparaty jakaś dziwna moda. Pamiętajcie, że jedynym preparatem o udowodnionym przeciwwirusowym działaniu jest oseltamiwir stosowany w zakażeniu wirusem grypy lub acyklowir w ospie wietrznej (ale też nie w każdej infekcji – raczej w cięższych przebiegach).

Pastylki z TV – preparat popularny

Są nawet jakieś badania na temat probiotyku Streptococcus salivarius K12 (czyli tego, który jest składnikiem popularnych i reklamowanych tabletek). Ale ale… Badania są na małych grupach pacjentów. Dość obiecująco wyglądają, ale w praktyce nie do końca tak to wygląda. Zacznijmy od tego, że badania mówią o zmniejszeniu ilości nawracających infekcji gardła wywołanych przez paciorkowce. 

Jeśli Twoje dziecko takie infekcje ma często (a statystyki mówią, że większość infekcji u dzieci to jednak wirusy), czyli ciągle ma chore gardło i ciągle otrzymuje z tego powodu antybiotyk – to można spróbować. Ja dwojgu, może trojgu pacjentom zaleciłam. Osobiście dałam też najstarszej córce jeden raz, bo miała nawrót anginy paciorkowcowej. Ale to są sytuacje gdzie mamy czynnik etiologiczny, wiemy że to bakteria i chcemy uniknąć nawracających infekcji gardła z towarzyszącą antybiotykoterapią i częstych wizyt u laryngologa.

Laktoferyna

Preparat, o który pytacie również w kontekście wzmocnienia odporności dziecka. Laktoferyna ma udowodnione działanie bakteriobójcze i grzybobójcze. Nijak się ma do wirusów. A skoro 90% infekcji dróg oddechowych u dzieci jest wywołanych przez wirusy to za bardzo nam ona nie pomoże. Są badania naukowe, które chwalą laktoferynę wspomagająco przy eradykacji bakterii Helicobacter pylori. Ale nadal nie ma ona wpływu na wzmocnienie odporności dziecka.

Podsumowanie – PO PIERWSZE BEZ PRZESADY

Nie ma czegoś takiego jak skutki uboczne podawania dziecku warzyw i owoców. Nie ma czegoś takiego jak przedawkowanie spacerów, świeżego powietrza i higieny. Szczepienia obowiązkowe mają swoje NOPy, ale nie szczepimy, by zapobiec kichnięciu, ale po to by ochronić przed gruźliczym zapaleniem opon, krztuścem czy odrą i jej powikłaniami. Odporność wzmacnia się nieustannie! Nie tylko przed pójściem do przedszkola!

Nie powielaj!

Dlatego szczepimy i dbamy o zdrowy tryb życia. Wszelkie witaminy podajemy zgodnie z zaleceniami lekarza (pamiętamy o możliwości przedawkowania!). Na przykład witaminę D podajemy zgodnie z zaleceniami dla wieku dziecka i panującej na dworze pogody. Jeśli decydujesz się na tran – sprawdź ile jednostek witaminy D zawiera w swoim składzie i odpowiednio zmodyfikuj dawkę tej witaminy podawanej w kapsułkach. Wszystkie pozostałe aptekowe cuda stosujemy z ABSOLUTNYM UMIAREM.

Może się zdarzyć, że kupisz 3 syropy a wszystkie mają w składzie to samo i żaden z tych składników nie jest skuteczny w badaniach.

Jeśli chcesz wypróbuj jakiś czarny bez czy preparat boczniaka. Ale nie podawaj kilku różnych syropków na wzmocnienie/na odporność/na wirusy. Większość tych preparatów ma podobny skład. I nawet pomijając brak badań klinicznych to takie kumulacje nie mają totalnie żadnego sensu.

EDIT: Właśnie dlatego nie zostałam „twarzą” syropu na odporność. Nie widzę sensu ich podawania. Nie ma cudownego leku na odporność, sama nie podają tego typu syropków na wzmocnienie, bo one nie działają (chyba, że na mój portfel).

NIC nie zastąpi szczepień, ruchu na świeżym powietrzu, dobrej diety i higieny. Jeśli dziecko zachoruje to zadbaj o jego odpoczynek w domu.

NIE WYSYŁAJ CHOREGO DZIECKA DO PRZEDSZKOLA i DO SZKOŁY – nie tylko zaraża inne dzieci, ale i jest podatne na liczne drobnoustroje.

Panie w przedszkolu zajmują się kilkorgiem dzieci – nie są w stanie zająć się odpowiednio Twoim chorym dzieckiem i zapewnić mu odpowiedniego leczenia objawowego. Jeśli masz w domu nastolatka – sprawdź jak wygląda u niego ilość snu. 

Wszelkie domowe sposoby – herbata z cytryną i miodem (miód – powyżej 1 roku życia), herbatka lipowa z miodem czy mleko z czosnkiem – proszę bardzo. Tak możesz urozmaicać dietę i wspomagać odporność. Nawet dodatek jakiegoś oleju z awokado czy czarnuszki do potraw. Ich plusem jest brak skutków ubocznych (oczywiście jeśli będą dodatkiem do diety a nie jej jedynym elementem). Nawet jeśli efektów spektakularnych nie będzie w zmniejszeniu ilości infekcji lub czasu jej trwanie, to chociaż będzie odpowiednie nawodnienie dzięki takiej herbatce 🙂

Źródła:

• Hao Q., Dong B.R., Wu T.: Probiotics for preventing acute upper respiratory tract infections. In B. R. Dong (Ed.), Cochrane Database of Systematic Reviews Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd., 2015
• Wang Y., Li X., Ge T. i wsp.: Probiotics for prevention and treatment of respiratory tract infections in children: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Medicine, 2016; 95 (31): e4509
• Turner R.B., Bauer R., Woelkart K. i wsp.: An evaluation of Echinacea angustifolia in experimental rhinovirus infections. N. Engl. J. Med., 2005; 353 (4): 341–348
• Linde K., Barrett B., Wolkart K. i wsp.: Echinacea for preventing and treating the common cold. Cochrane Database Syst. Rev., 2007; (1): CD000 530
• Feleszko W., Zalewski B.M., Ruszczynski M.: Non-specific immune stimulation. Separating the wheat from the chaff. Paediatr. Respir. Rev., 2013 Oct 29. pii: S1526-0542(13)00123-1. doi: 10.1016/j.prrv.2013.10.006
• Linday L.A.: Nutritional supplements and pediatric upper respiratory tract illnesses. J Allergy Clin. Immunol., 2006; 117 (4): 953–954Karkos P.D., Leong S.C., Arya A.K. i wsp.: “Complementary ENT”: a systematic review of commonly used supplements. J. Laryngol. Otol., 2007; 121 (8): 779–782
• Birch E.E., Khoury J.C., Berseth C.L. i wsp.: The impact of early nutrition on incidence of allergic manifestations and common respiratory illnesses in children. J. Pediatr., 2010; 156 (6): 902–906
• Imhoff-Kunsch B., Stein A.D., Martorell R. i wsp.: Prenatal Docosahexaenoic Acid Supplementation and Infant Morbidity: Randomized Controlled Trial. Pediatrics, 2011; 128: e505–e512
• Fritz H., Kennedy D., Fergusson D. i wsp.: Vitamin A and retinoid derivatives for lung cancer: a systematic review and meta analysis. PLoS One, 2011; 6 (6): e21–107
• Chen C., Zuckerman D.M., Brantley S. i wsp.: Sambucus nigra extracts inhibit infectious bronchitis virus at an early point during replication. BMC Vet. Res., 2014; 10: 24
• Kinoshita E., Hayashi K., Katayama H. i wsp.: Anti-influenza virus effects of elderberry juice and its fractions. Biosci. Biotechnol. Biochem., 2012; 76 (9): 1633–1638
• Effect of high-dose vs standard-dose wintertime vitamin D supplementation on viral upper respiratory tract infections in young healthy children. Aglipay M. i wsp. JAMA, 2017; 318 245–254
• Uncini Manganelli R.E., Zaccaro L., Tomei P.E.: Antiviral activity in vitro of Urtica dioica L., Parietaria diffusa M. et K. an
• Profilaktyka i leczenie nawracających infekcji górnych dróg oddechowych u dzieci. lek. Agnieszka Szczukocka-Zych, lek. Małgorzata Makowska, Klinika Pneumonologii i Alergologii Wieku Dziecięcego, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Samodzielny Publiczny Dziecięcy Szpital Kliniczny, Pediatria po Dyplomie
• Dellinger E.P., Babineau T.J., Bleicher P. i wsp.: Effect of PGG-glucan on the rate of serious postoperative infection or death observed after high-risk gastrointestinal operations. Betafectin Gastrointestinal Study Group. Arch. Surg., 1999; 134 (9): 977–983
• Nieman D.C., Henson D.A., McMahon M. i wsp.: Beta-glucan, immune function, and upper respiratory tract infections in athletes. Med. Sci. Sports Exerc., 2008; 40 (8): 1463–147